— Bo'ldi, to'k dardingni, yana yorilib ketmagin, — dedi u opasiga tikilib.
Matluba bu qarashga bardosh bera olmadi. Bir soat avvalgi voqea, mag'lubiyatdan toshgan dardu alam daryosi ko'zlaridan yosh bo'lib quyila boshladi.
— Yorilasan, dedim-ku! Ayt, nima bo'ldi?
Matluba ro'molchasi bilan burnini chimdib qo'yib, «hech narsa» dedi-da, sumkachasidan erining xatini olib, uzatdi.
Sarvar xatni o'qib, bir oz o'ylandi. So'ng «xato o'qimadimmi» deganday satrlarga yana ko'z yugurtirdi.
— Ha… tushibdilar, akaginam… — dedi o'ziga o'zi gapirganday.
— Nimaga tushadi?
— O'g'rilarning qo'liga tushibdi ering.
— Qanaqa o'g'rilar? — Matluba bu yangilikdan ajablanib, yig'ini ham unutdi.
— Qanaqa bo'lardi, oddiy sovet o'g'rilari, — deb piching qildi Sarvar. So'ng jiddiylashdi:
— Ularga soliq to'lanmasa ersiz qolasan.
— Sen buni qaerdan bilasan?
— Bilaman-da.
— Yo'q, ayt, qaerdan bilasan?
— Men bilan birga o'qigan Habib esingdami? «Zolotoy» derdik. O'ninchida o'qiyotganida qamalib ketuvdi. Esingda yo'qmi? Xo'p, unda esing Tursunali akang bilan band edi. Xullas shu bola ikki marta o'tirib chiqqan. Salkam «vor v zakone».
— Bu nima degani?
— O'g'rilarning zo'ri, degani. O'sha gapirib beradi menga bunaqa gaplarni.
— Uchrashib turasanmi? O'g'ri bilan-a?
— O'g'ri bo'lsa, ko'chada o'g'ri. Uyda mening oshnam.
— Bu xatni unga ko'rsataylik.
— Foydasi yo'q.
— Nega?
— Tanish-bilishlik, iltimos degan narsa bizlarda bo'ladi. O'g'rilarda bunaqasi yo'q.
Eringni shunga hukm qilishibdimi — tamom. Davlatning xazinasiga o'xshab, ularning ham xazinasi bo'ladi. Tomib turmasa, quriydi bu xazina. Ular esa xazinalarining qurishiga sira yo'l qo'yishmaydi.
— Xazinasiga o't ketsin!
— Qarg'ama. Ularning ishi to'g'ri. Ular duch kelgan odamni tushirishmaydi. Pochchaginamga o'xshagan g'irromlarni o'marishadi. O'zing o'ylab ko'r, ishchidan yo dehqondan nimani o'marishadi?
— Pochchangdan hech nima qolmadi. U uyga tashimas edi.
— Bu bilan ularning ishlari yo'q.
— Men qayoqdan topaman shuncha pulni?! — Matlubaning titroq ovozi bir necha parda ko'tarildi. Oshxonada ivirsib yurgan, qo'li ishda, qulog'i esa mehmonxonada bo'lgan Nazmi ham bu ovozni eshitdi.
— Er kerak bo'lsa, topasan, — dedi Sarvar xotirjam tarzda.
— Bermasam o'ldirishadimi?
— Bilmayman. Agar shunaqa shart qo'yilgan bo'l- sa — o'ldirishadi.
— Bolalarimga-chi? Tegishmaydimi?
— Bilmayman… Agar bolalarni garovga qo'ygan bo'lsa…
— Nega garovga qo'yarkan? Bolalarda nima haqqi bor uning?! Voy Xudoyim, qayoqdanam shu hayvonga tegdim!
— Bo'ldi, g'ingshima. Endi hayit o'tgan, xinani xohlagan joyingga qo'yasan.
«Xotinlar telegrafi» uchun qiziq ma'lumot bera oluvchi gapga shoshgan Nazmi kirib kelib, ikkovlari ham jim qolishdi.
— Bolalarning o'qishiga qattiq turganing yaxshi, — dedi Sarvar gapni burib. Matluba avvaliga ukasining muddaosini tushunmay ajablandi. So'ng keliniga bir qarab olib:
— Hozir o'yinqaroq payti. Otasi bo'lganidayam ha-yiqib turarmidi… — deb qo'ydi.
— Onasi, ertalab vaqtli ketaman. Kiyimlarimga dazmol urib qo'y, — dedi Sarvar, xotini uzatgan choyni olib.
Nazmi «kiyimlaringiz tap-tayyor» deyishga og'iz juftladi-yu, o'zining bu suhbatga ortiqchaligini anglab, o'rnidan tura qoldi.
— Menam vaqtli ketaman, — dedi Matluba, — Ertaga kelaman. Pul oladigan yigit adamlarnikini tayin qilgan.
— Men ham adamlarnikida bo'laman. O'sha yigitni bir ko'rib qo'yay.
— Aytaveradi. Bu birov bilmaydigan ish ekanmi? Sen ko'p siqilaverma. Yolg'iz bo'lganingda boshqa gap edi. Ahmoq bo'lsa ham, hayvon bo'lsa ham o'sha peshonangga bitgan ering. O'n besh yil bergan bo'lsa, o'n besh yil o'tirmaydi. O'n besh yilgacha yo podsho o'ladi, yo eshak.
Sarvar shunday deb o'rnidan turdi.
— Rostdan ham vatli ketishim kerak. Sen ham damingni ol.
Matluba bu xonadonga har kelganida kelini hurmat yuzasidan mehmonxonada yotmoqchi bo'ladi. Har safar ham Matluba uni yotoqxonasiga chiqarib yuboradi. Odat bu gal ham kanda bo'lmadi. Mehmonxonada yolg'iz qolgach, Matluba o'ringa yonboshladi. Bir necha nafasdan so'ng yuragi bezovtalanib, qaddini ko'tardi. Xayollari cho'l shamoliday bevosh bo'lib ketdi.
Tursunali akasini ilk bor ko'rgan kunini ham esladi. Eslay turib, o'sha kunni la'natladi.
Asalday totli tuyulgan damlar zaharga to'la turmushning aldamchi debochasi ekanini kech angladi. Yumuq ko'zlar ochilgan damda zaharga to'la hayot qo'yniga kirib bo'lgan, endi ortga yo'l yo'q edi. Hozir ham turmushning zaharli nishi yuragiga sanchilib, bezovta qila boshladi. Yuragi qattiqroq sanchganda beixtiyor «oyijon!» deb yubordi.
Ona — farzandiga yopirilajak dardu alamlar seli yo'lidagi bir to'g'ondir. Ona yaratgan Olloh huzuriga qaytgach, bu to'g'on o'z-o'zidan yemiriladi. Matluba buni ham kech angladi. Faqat Matluba emas, ko'pgina farzandlar shundaydirlar. Oxir-oqibat «Voy, onajonim!» deydilar, nolayu faryod dengiziga g'arq bo'ladilar. So'ng esa, to'g'on bo'lishni Onaning ruhidan umid qiladilar. Johil bandalar… ofatlardan Onaning ruhi emas, Yaratganning o'zigina saqlashiga aqllari yetmaydi… Yana Xudo biladi, onalarning ruhiga biron-bir qudrat kasb etilsa, borini hayotda qolgan farzandlari hi-moyasiga baxsh etarmi edilar… Bu shunchaki ojiz bir faraz.
Aslida esa, Onalarning ruhlari farzandlar duosiga muhtojdirlar…
Matluba o'rnidan turib deraza oldiga keldi. Uyda dimiqib ketganday bo'lib hovliga chiqdi-da, taxta so'riga o'tirib, tirsagi bilan panjaraga suyandi.
«Oyijon, «baxtli bo'l», deb duo qilardingiz. Duolaringiz nima uchun qabul bo'lmadi? O'zim aybdormanmi? Endi nima bo'ladi? Dunyodan baxt nima ekanini bilmay o'tamanmi? Mening bo'larim bo'ldi. Bolalarim baxtli bo'lishsin, duo qiling, oyijon. Oyijon, duo qiling, menga ko'p umr kerak emas. Zilolani kuyovga uzatganimdan so'ng bir yilgina yashasam yetadi. Zilolaning bolasini ko'rsam, beshik qilsam bo'ldi, keyin yoningizga chaqiring. Kuyovingiz bugun-erta qamoqdan chiqib kelsa ham men bolalarimni unga ishonib tashlab keta olmayman. U chiqib kelgani bilan baribir yana o'sha shiltasi bilan topishadi…»
Shu fikr xayoliga kelishi bilan o'sha «qon qusgur Nafisa» ko'z oldida gavdalandiyu badaniga titroq yugurdi. Boshqa narsalarni o'ylashga harakat qilsa ham o'sha «kafansiz ko'milgur Nafisa» qarshisida tirjayib turaverdi. Shunda bir necha soat ilgari xayolini yoritib o'tgan fikr yana qaytaladi: «Bu baloginaga yo'liqqur o'lmas ekan, men tinchimni topa olmayman. U o'lmasa — menga hayot yo'q…» Bu fikr qat'iylasha boshlaganda ayvonda sharpa sezildi.
— Nima qilib o'tiribsan?
Matluba ukasining ovozini eshitib, o'girildi.
— Uyqung, kelmayaptimi? Negadir men ham uxlay olmayapman. Ko'zlarimni yumsam, adam chaqirayotganga o'xshaydilar.
— Sog'ingandirlar. Qachon borib ko'ruvding?
— To'rt kun bo'ldimikan?
— Yo'ling-ku, kunda bir ko'rib o'tsang bo'lmaydimi?
— Bo'ladi-ku, Ofatni kunda bir ko'rish menga ham og'ir-da. Kirishimdan sasishni boshlaydi, Yarim soatga zo'rg'a chidayman. Shuni qo'ydirib, akamga boshqa xotin olib berishimiz kerak.
— Qo'ysang-chi.
— Sen nimaga uxlamayapsan? Siqilma, dedim-ku.
— Anavi o'g'ri o'rtog'ingni qachon ko'rasan?
— Xohlasam hozir, xohlasam ertaga. Nima edi?
— So'rab ko'rgin. Bitta odam o'ldirish qancha turarkin?
— Nima? — Sarvar hayratlanib opasining ko'ziga qaramoqchi bo'ldi. O'n kunlik oy yorug'ida ko'zlardagi ma'noni uqib bo'lmadi. — Nima deding? Kimni o'ldirtirmoqchisan? Pul so'rab kelgan bolanimi? Kallangdan chiqarib tashla bu xayolni! U o'lsa, boshqasi keladi.
— Uni emas… bittasi bor.. so'rab bera qolgin.
— Narx bir xil bo'lmaydi. Odamiga qarab so'rashadi. Lekin Habib bunaqa ishga bormaydi. U o'g'ri, killer emas.
— Killering nima?
— Pulga odam o'ldirib beradiganlarni «killer» deyishadi.
— Eng arzoni qancha, bilib ber.
— Sen… esingni yig'. Agar killer qo'lga tushsa, buyurtmachi ham ketadi. Aqlingni yig'-u, bunaqa ishlardan nari yur. Agar yaxshilab qarg'asang, o'ladigan odam shu qarg'ishing bilan ham jo'navoradi. Bo'ldi, kirib yot. Ahmoq bo'lib qolibsan.
Sarvar keyingi gapni zarda bilan aytib, opasini tirsagidan ushlab uyga boshladi.
Matluba yotgani bilan uxlay olmadi. Tongga yaqin ko'zi ilingan ekan, darvoza qo'ng'irog'i ketma-ket jiringlab uyg'otib yubordi. Sarvar maykachan holda shoshilib hovliga chiqdi.
Darvozani ochishga ulgurmay, ko'cha tomondan jiyanining ovozi eshitildi.
— Amaki, tez borar ekansiz, adam aytdilar. Men telegrafga borib, ammamga telefon qilaman.
— Ammang shu yerda, — dedi Sarvar darvoza eshigini ochib. To'n kiyib, qiyiq bog'lab olgan jiyanini ko'rdiyu otasidan ayrilganini angladi.
Ukasiga ergashib chiqqan Matluba ostona hatlay turib, «Adammi?» dedi-yu, javob kutmay yig'lab yubordi.
— Kechqurun chaqirishlari bekorga emas ekan, g'aflatda qolibman-ku, — Sarvar ich-ichidan kelgan bir o'kiriq bilan boshiga mushtlab ingrandi.
Opa-uka ota uyiga kelganlarida akalari ko'chaga qo'yilgan stullardan birida yolg'iz o'zi shumshayib o'tirgan edi. Matluba akasini bu ahvolda ko'rib, yanada xo'rligi kuchaydiyu «Voy otam»lab aytib yig'lashni boshladi.
Marhum uy o'rtasiga solingan yangi ko'rpa-to'shakda yotardi. Jag'i tang'ib bog'langan bo'lsa-da, og'zi xiyol ochiq edi. Ko'zlari ham butkul yumulmagandi. Xuddi berkinmachoq o'ynayotgan bolaning ko'zlariday yarim ochiq edi. Go'yo u jon bermagan-u, hazillashib o'zini o'lganday qilib yotib olgan edi. Yarim ochiq lablari hozir bir jilmayib so'ng so'zlay boshlaydiganday edi.
— Ada! Adajon!!
Tabiiyki, javob bo'lmadi. lablar jilmaymadi. So'zlar aytilmadi. Go'yo murda gapirib yubormasin, degan ehtiyotni qilib jag' tang'ib bog'langanday…
Matluba kirib kelgan yangasini quchoqlab olib yig'ladi. Bilmagan odam quchoqlashib bo'zlayotgan bu ayollarni bir-biriga mehribon opa-singil deb o'ylashi ham mumkin edi. Ular bir-birini tinglamagan holda aytib yig'lashardi: «Mehribonim otam…» Yarim ochiq ko'zlar esa, go'yo ularni kuzatardi, lablar esa, go'yo pichirlar edi: «aytayotganlaring rostmi? Chin dildan achinyapsanlarmi?..»
Afsus shuki, murdalar gapirmaydilar. Ularga bir necha daqiqalik so'zlash imkoni berilsami edi… Bu olamda nimalar yuz bermas edi-ya… Yana kim biladi, balki birovlar bu imkoniyatdan foydalanib kalimai tavhidni to'xtatmay aytarlar, birovlar «shuncha yil talashib-tortishib erishganimiz oqibat shu bo'ldi, ko'rib qo'ying, ibrat oling», derlar, birovlar esa, «falonchi mendan besh so'm qarz olib edi, g'aflatda qolmanglar, borib olinglar», deb ogohlantirar?
Kimdir Yaratganning huzuriga borayotganiga shukr qilib ko'z yumar, kimdir lahadda yolg'iz yotishini o'ylab qo'rquv bilan jon berar, kimdir to'plagan boyligi qolib ketayotganidan achinib o'lar…
Bu dunyoni qanday tark etishidan qat'i nazar, barchalariga aza ochiladi. Bu dunyoda bir-birlari bilan tenglik qilmagan odamlar lahaddagi guvalaga bosh qo'yishlari hamonoq tenglashadilar. Ammo bu tenglik ham uzoqqa bormas. Savol-javobdan so'ng, amalga qarab ajralish yuz berar — birov to qiyomatga qadar qabr azobiga giriftor bo'lar, birov esa bu azoblardan ozod etilar. Qiyomatda esa, uzil-kesil ajralish yuz berar…
Lablari ham, ko'zlari ham yarim ochiq marhum erishajak ajr ne bo'lar, yolg'iz Tangri biladi.
Matluba esa, astoydil aytib yig'laydi: «joyingiz jannatdan bo'lsin, adajon!..»
Marhum dafn etib kelingach, yig'ini uyg'otayotgan ehtiroslar ham so'ndi. Tashqarida odatdagi «Bandalik ekan» — «Ollohning irodasi» — «Sabr bersin», degan ta'ziya bildirishlar, ichkarida esa birdan boshlanib, birdan so'nuvchi yig'i tovushlari eshitilib turdi. Matlubaning yangasi ko'ngil aynitar gaplarini ana shundan keyin boshladi.
Odatda qizlar ota uyida qirq kungacha o'tirishardi. Matlubaning qirq daqiqa o'tirishga ham toqati qolmadi. «Ta'ziyaga keluvchi xotinlarning keti uzilmasayu yangamning vaysashi uchun fursat bo'lmasa», deb orzu qildi.
