— Xursanali degan yigit so'rayapti. Sovxozingdan kelibdi.
— Bu o'sha, — dedi Matluba. — Endi nima qilamiz? Shunday kunda ham kelib, bez bo'lib turibdimi?
— Nima qilarding, to'laysan. Bularda to'y-aza degan gap yo'q. — Sarvar shunday deb cho'ntagidan qog'ozga o'ralgan pul olib, opasiga uzatdi. — Ma, olib chiqib ber.
— Pulmi? Tayyorlab qo'yuvdingmi?
— Zolotoyga aytuvdim. Yordam bera olmasligidan afsuslanib, bu yilgi soliqni ko'taradigan bo'ldi.
— O'zi berib qo'ya qolmaydimi?
— Bunaqa hotamtoyligini bilib qolishsa tinch qo'yishmaydi. Lekin odamlari bilan gaplashibdi. Bolalaringga tegishmaydi. Xotirjam bo'l. Seni ham himoya qilishadi.
Sarvar keyingi gaplarni opasini dardini yengillatish uchun o'zidan qo'shdi.
Matluba pulni olib, ko'cha eshik tomon yurdi. Yigit uni ko'rib, o'zini chetga oldi. Birinchi soliq to'lash marosimi gap-so'zsiz bo'ldi. Matluba pulni uzatdi, yigit olib cho'ntagiga soldi-yu «xayr, rahmat» deganday tirjayib qo'ygach, burilib jo'nadi.
Matluba iziga qaytayotganida akasi «Ha, tinchlikmi?» deb so'radi.
Akasi xavotirlanib emas, shunchaki so'ragan edi, bu javob bilan qoniqdi.
DARBADAR
Birinchi qor yomg'irga aralashib yoqqani uchun tez erib ketdi. Qor bahonasi bilan yopirilib kelgan sovuq tunda kuchga kirib, faoliyatini yer sathini muzlatishdan boshladi. Bunaqa sovuqni endi ko'rayotgan Tursunali diydirab, «shu sovuqlarda muzlab, o'lib ketsam kerak», deb xo'rligi keldi. Bir qo'lida cho'kich, ikkinchisida belkurak ushlab, saf bilan yo'lga hozir bo'lib turganida ro'parasida Tengiz paydo bo'ldi.
— Ha, zemlyak, ishlar qalay? Muncha shumshayasan? Nima, sovqotdingmi? Agar shuni sovuq desang, bir-ikki haftadan so'ng onangni ko'rar ekansan-da. Ha, xotiningga xat yozib, rahmat deb qo'y. Aqlli ekan. Buyrug'ingni bajaribdi.
Tengiz shunday dedi-yu, burilib nari ketdi. Tursunali «meni bu azoblardan qutqaring», deb iltimos qilmoqchi edi, ulgurmadi, gapi og'zida qoldi. Safga qarata «Yurilsin!» degan buyruq berildi.
Uch kundan beri ular daraxt kesishmaydi. Kesilgan yog'ochlar yig'ilib qolganmish. O'n chaqirimcha piyoda yurib, so'ng o'rmon ichida handaq qazishadi. Bu ovloqda handaqning nima keragi borligini hech kim bilmaydi. Aslida bu handaqlarning birovga zarurati yo'q. Daraxt kesish vaqtincha to'xtatilgani sababli mahbuslar bekor yotishmasin, degan maqsadda handaq qazdirishadi. Bir guruh kelib qaziydi. Ikkinchisi kelib ko'madi.
Avvalgi kun Nuriddin ham Tursunali bilan birga edi. Kecha uni Tengiz yoniga chaqirib olibdi. Nuriddinsiz uning bo'lari bo'ldi. Belgilangan vazifasini bajara olmay kaltak ham yedi. Kechqurun Nuriddinga arzi hol qilib «Tengizga ayt, menga yengilroq ish olib bersin», degan edi. Bugun Tengiz yaqinlashayotganini ko'rib, bir ichi yorishdi-yu, keyin yana zulmat qo'ynida qoldi.
Nuriddin uning iltimosini Tengizga aytgan edi.
— Hamzat, — dedi Tengiz unga javoban, — sen hech qachon odamlarga, ayniqsa, bunaqalarga achinma. Bu odam kim bo'lgan, bilasan-a? Sovxoz direktori! Bu yerda sen bilan menga yalinib yuribdi. Amal otida kerilib, davr surayotgan damlarida bizni odam o'rnida ko'rarmidi? Bu xunasa boshqalarni eshshakday ishlatib, o'zi maishatini surib yurgan. Ana endi mehnat nima, azob nima bilib qo'ysin.
— U chidolmaydi, o'lib qoladi, — dedi Nuriddin.
— Qo'yaver, o'lsa ham mehnat bilan o'lsin. Sen daraxt kesish boshlanguniga qadar mening yonimda yura turasan. Ammo bir narsani unutma: men bilan bo'lganingda ko'zing ko'r, qulog'ing kar bo'ladi. Ko'rganingni ko'rdim demaysan, eshitganingni eshitdim demaysan.
Nuriddin bu buyruqqa itoat etdi. Bu itoati bilan o'g'rilar olamiga dastlabki qadam qo'yganini o'zi ham sezmay qoldi. Shu paytgacha o'g'rilar sirtmog'iga bo'yin bermay kelayotgan edi. Tengiz ko'zga ko'rinmas sirtmog'ini ustalik bilan tashladi. O'sha kuni «politbyuro» to'plandi. Hal qilinadigan aniq masala yo'q edi. Shu bois «chefir» choy ichib, qarta o'ynab gaplashib o'tirishdi. Qo'tos ham, Koshak ham, boshqalar ham xizmatdagi Nuriddinga qarab-qarab qo'yishardi. Koshak nech-ta uyni bosgani-yu, qancha odamni asfalasofilinga jo'natganini aytayotganida Tengiz uning gapini bo'ldi:
— Koshak, biz bu gaplarni bilamiz. Agar Hamzatni qoyil qoldirmoqchi bo'lsang, yanglishasan. Hamzat Afg'onda o'ldirgan odamlarni sen sanog'iga yeta olmaysan.
Koshak «shunaqami?» deganday Nuriddinga zimdan qarab qo'ydi. Tengiz aytmasa ham Nuriddinning kimligi, ochiqlikda nima qilgani bu yerdagilarning hammasiga ayon edi. Bu choyxo'rlik, bu xizmat bo'lajak o'g'ri bilan «yaqinroq tanishish» maqsadida uyushtirilgandi.
«Politbyuro» a'zolariga Nuriddin ma'qul keldi. Unga qarshi e'tiroz bildirilmadi.
Tarqalish paytida Koshak:
— Uning tarbiyasini Qo'tosga ber, — deb talab qildi.
— Hozir emas, — dedi Tengiz, — Bu bola egar urilmagan asov ot. Hurkib ketadi. Uni o'zim egarlab, jilovlab beraman. Ana undan keyin Qo'tosning qo'liga tutqizaman.
Nuriddin Bifshteksni o'ldirgach, qamoq lagerida o'ziga nisbatan munosabat o'zgarganini sezdi. «Polit-byuro» majlisidan so'ng esa, lager boshliqlari ham unga yumshoqroq muomala qila boshladilar. Ana shunda Nuriddin «bularga bog'lanib to'g'ri qildimmi?» deb o'ylandi.
Bulardan uzoqlashishning turli yo'llarini izladi. U fahmi yetgan, bilgan barcha yo'llarning boshi berk edi. «Faqat o'limgina bulardan qutqarishi mumkin», degan to'xtamga keldi.
Garchi qamoq lagerida erkinroq yurishga sharoit yaratilgan bo'lsa-da, u ruhini qafasdan bo'shata olmas edi. U Bifshteksdan zo'rroqlari bilan ham olishmog'i mumkin, ammo o'zini o'zi yenga olmas edi. «Ismingiz nima, otaxon?» deb so'raganida kulimsirab turib «Darbadar» degan o'sha qariyani qutqarib yuborolmagani uchun o'zini o'zi to o'lgunicha la'natlasa kerak.
Tayyorgarlik mashqlari davrida askarlar orasida «Afg'onga tashlashar ekan», degan mish-mish yurardi. Birovlar qo'rqib, najot istab uylariga xatlar yozsalar, boshqalar «baynalminal burch»ni bajarish, qahramonlik ko'rsatish ilinjida janggohga oshiqardi. Ba'zi yigitlar esa, «Afg'ondan qaytganlar istitutlarga imtihonsiz qabul qilinar ekan», deb umid qilishardi.
Institutlarga kirish uchun Afg'ondan tirik holda qaytish lozimligini esa o'ylashmas edi. Har kuni o'nlab qora temir tobutlar selining oqib kelayotganini ular bilmasdilar.
Nuriddin esa, «Nima bo'lsa, peshonamdan ko'rdim», deb o'zini taqdir yozug'i ixtiyoriga bergan edi. U jang-gohda yetti uxlab tushida ko'rmagan fojialarga duch keldi. Dastlab «bu vahshiyliklarni ko'raverib jinni bo'lib qolsam kerak», deb o'yladi. Yo'q, aqldan ozmadi, aksincha, diydasi qotib bordi. U afg'onlarning nima uchun urushayotganini tushunmas edi. Uning uchun bir narsa aniq — qarshisidagi dushman! Sen otmasang, u seni o'ldiradi. Chunki u uchun sen dushmansan! Bu dunyo-da yashab qolmoq uchun ham qarshingdagini o'ldirishing shart. «Baynalminal burch», «Afg'oniston ozodligi», degan tushunchalar minginchi darajadagi masala edi. Ajal o'qlari yog'ilib, faqat o'z joning ko'zga ko'rinib turgan onda faqat aqldan ozgan odamgina bunday burch haqida o'ylashi mumkin. «Qarshimdagi dushman emas, musulmon birodarlarim. O'z uyini, molu jonini himoya qilgan odam nima uchun dushman bo'lar ekan?» degan tushuncha ham Nuriddinga yot edi. Qadimda Xuroson deb atalmish bu yurtni bobolar bir tomondan ingliz, shimoldan esa o'rus hamlasidan himoya qilib jon berganlarini ham bilmas edi. O'rusga qarshi jihodda jon berganlarning avlodlari endi o'rusga sherik bo'lib jon olsa… Bobolar o'rusga Xurosonni bermagan edilar. O'rus Termiz bilan Ko'shkdan nari o'ta olmagandi. Nuriddin bularni ham bilmas edi. Bilganda-chi? Bilganda nima qila olar edi? «Bobolarim yurtiga qarab o'q otmayman» desa, «Mayli uka, siz uyingizga qayta qoling, bu yog'ini o'zimiz eplashtiramiz», deyisharmidi? Be, insof qilishsa «xizmatdan bo'yin tovlash» deb qamashardi.
Rahm qilishmasa shartta otib tashlashardi — vassalom!
Nuriddin o'zini Darbadar deb atagan qariya bilan uchragunicha aqlsiz go'dak kabi edi.
Darbadar otilganidan beri oradan to'rt yildan oshiqroq vaqt o'tdi. Qariyani otish uchun besh kishi chiqishdi. «Otilsin!» deb buyruq berildi. U ham beixtiyor tepkini bosdi. Mo'ljalga olmadi. Balki o'qi xato ketgandir, qariyaga tegmagandir?
O'q otilmay turib qariya unga qarab jilmayib qo'ydi. Nega jilmaydi ekan? «Men Vatanning bir bo'lagiman, sen Vatanga qarab o'q uzmaysan, a?» demoqchi bo'ldimi? Yo «Ana, aytmovmidim, qul bo'lganing uchun ham bularga qo'shilib chiqding», demoqchimidi? Nuriddin bu jilmayishning ma'nosini uqishga ko'p harakat qildi. Biroq, tayin bir xulosaga kela olmadi. Badani o'qlardan ilma-teshik bo'lgan Darbadar ko'kragini changallab, yana Nuriddinga tikildi. Bu safar jilmaymadi. Yo'q, yo'q, ko'zlari bir nuqtada qotdi: o'tkir nigohiga savol alomati muhrlandi. Nuriddin bu qarashning ma'nosini ham uqmadi.
O'sha fojeadan keyingi tunlar Nuriddin uchun behalovat, azobli tunlarga aylandi.
Darbadar o'sha savol alomati muhrlangan nigohi bilan har tun uni ta'qib etadigan bo'ldi. Asirlar saqlanadigan hibsxonada Darbadardan bo'lak hech kim yo'q edi. Nuriddin hibsxonani qo'riqlash uchun navbatni qabul qilganida bundan keyingi hayoti alg'ov-dalg'ov bo'lib ketishini o'ylamagan ham edi. Avvaliga «gapirish mumkin emas», deb ogohlantirdi.
Darbadar «Sen gapirma, eshit», deb so'zlayverdi. Xuddi tarix o'qituvchisi dars o'tayotgandek edi. «O'sha suhbatdan so'ng yigitning ongi o'zgardi, vatanparvarga aylandi», desak lofga o'rin bergan bo'lamiz.
Vatanni bir martagina bo'lsa ham ko'rishga zor ko'zlar jon taslim qilinganidan so'ng ham yumulmagan edi. Ana shu ko'zlar tunlari Nuriddinni uyg'otardi…
«Qo'lingni uzat, bo'tam, qo'rqma, kaftingni bir hidlay, undan Vatan hidi kelsa ajab emas.
Imkonim bo'lsa edi, seni bir quchar edim. Axir sen Vatanimning bir zarrasisan. Men ham bir bo'lagiman. Taqdir o'yinini qaragina — Vatan ikkiga ayrilmish — biri qafasda, biri esa, qullikda».
«Men qul emasman».
«Qulsan, bo'tam, qulsan. Ko'zlari yumuq qulsan. Aqli muhrlangan qulsan. Ko'zlaring ochiq bo'lsa edi, ozodlik sari yurgan bo'lar eding. Aqling qulflari buzilsa edi, kishanlarni urib sindirar eding».
«Kishan? Yo'q, bizda kishan… «O, ko'ngil, sen bunchalar nega Kishanlar bilan do'stlashding, Na faryoding na doding bor…»
Bo'tam, sen bu satrlarni bilarmisan? Cho'lponni eshitganing bormi?»
«Cho'lpon? Kim u?»
«O, millat, baxti qaro millat! Seni zulmatdan yorug'likka olib chiquvchi avlod shularmi edi?»
«Gaplaringizni tushunmayapman?»
«Vatan nadir? Millat nadir? Erk nadir? Anglarmisan o'zing? «Kulgan boshqalardir, yig'lagan menman… Hayvon qatorida sanalgan menman…» O, millat holing na bo'lar endi»
«Ota, biron yeringiz og'rimayaptimi? Kasal emasmisiz?»
«Men sog'man, bo'tam, millatim xastadir. Men bugunmi, ertami o'limimni toparman. Oqibat bu yorug' dunyoga sig'may qolarman. Vatan sog'inchi bilan tepayotgan yuragimga bittagina o'q kifoya.
Vatanni bir martagina ko'rmoq umidimni o'zim bilan tufroqqa olib keturman».
«Vatan, Vatan, deysiz? Vatanda turibsiz-ku?»
«Bir jihatdan gaping to'g'ri, bo'tam. Bu Xuroson — bobolarimiz Vatani. Bizningda Vatandir bu. Ammo mening kindik qonim to'kilgan Vatan — Andijondir».
«Ie, men ham o'sha yerlikman».
«Qora qoshlaringga qarab ko'nglim sezib edi. Sen kirishing bilan Vatan isi dimog'imga ufurdi. Shu bois so'zlayverdim».
«Ismingiz nima, otaxon?»
«Ismim — Darbadar».
«Ie, shunaqa ism ham bo'ladimi?»
«To'g'ri, bunaqa ism yo'q. Lekin shunaqa odamlar bor. Mingtepa degan joyni bilasanmi?
Jannatmakon otamning kindik qonlari o'sha qishloqqa tomgan. Otam bir yoshga to'lmay turib bobomning yurak qoni shu qishloqda oqqan. O'ruslar Mingtepa ariqlarida inson qonlarini oqizib, so'ng atrof qishloqdagilarni adirga haydaganlarini nahot eshitmagan bo'lsang?
O'zbeklarni darbadar qilib, ularning o'rniga o'ruslarni ko'chirib olib kelib «marhamat, yashanglar!» deganlarini ham eshitmaganmisan? Axir o'sha fojiadan «Marhamat» degan nom xotira bo'lib qolgan-ku? Yo Rab, bu ne ko'rgulik? Dukchi eshonni bilarsan balki?»
«Maktabda o'qiganmiz. Odamlarni aldab boyigan kishi ekan».
«Astag'firulloh! Eshon hazratlarining niyatlari ko'krak suti kabi pokiza edi. Vatanni ozod etmoqni niyat qilib edilar. Jannatmakon bobom hazrat eshonning muridlari bo'lgan ekanlar.
Ularning isyonini eshitganmisan?»
«O'qiganmiz. Uch-to'rt soatda bostirilgan ekan».
«Nima uchun shu qadar tez bostirilgan? O'ylab ko'rganmisan?»
«Biz o'qituvchi o'tgan darsga ishonamiz. O'ylamaymiz».
«Yo millat, holingga voy! Sen bir o'yla, bo'tam, Eshon hazratni fitna, ig'vo tuzog'iga tushirganlar. O'ruslar eshon hazratdan qo'rqqanlar. Hazratning atrofiga odamlar tobora ko'p to'planaverganlar. Yana bir yil qo'yib berilsa, Eshon hazrat g'oyat katta kuchga ega bo'lur edilar.
Agar jihod bir yil keyin boshlanganida bu yurtlarda o'rusning urug'i qurur edi. Bilib qo'y: millatni xor qilgan o'ruslar emas, o'zimizdan chiqqan xoinlar, ig'vogarlar. Hazratimni ham shular badnom qildilar. Bularsiz o'rus hech nimaga erisha olmas edi. Ig'vogarlar turk sultonidan deb yolg'on maktub to'qidilar. Hazrat eshon bunga inonib bemavrid jihodga qo'zg'oldilar. O'zing o'yla-chi, qurol-yarog'siz ham jihodga chiqadimi kishi? Bobomning yo'llarini otam davom ettirdilar. Madaminbekka qo'shilib ikki yil jang qildilar. Bunda ham o'ruslarga ig'vo ish berdi. Amiral-musliminning muborak boshlarini o'z birodarlari uzishdi… Shundan so'ng yurtdan quvildik. Qashqarda makon topdik. O'rusning bolshevigi Qashqarga yetib keldi. Biz esa, bu yerlarga panoh izlab keldik. Endi o'rus bu yerlarda urush qo'zg'adi. Ko'pchiligimiz tinchlik istagida Turkiyaga yoxud Saudiyga jo'nashdi. Men qoldim. Jihod istab qoldim. O'rusdan qachongacha qochamiz? Yo hayot, yo mamot! Seni duo qilaman bo'tam, yurtga omon-eson qaytib bor.
Qaytib borginu jaholatda yumuq bo'lmish ko'zlaringni och! Do'stlaringni ham uy-g'ot! Vatanda bevatan yashama. Vatan bog'ini quritma. Inson o'z qoni ila sug'orib bo'lsa-da, Vatan deb atalmish muazzam bog'ning qurimog'iga yo'l qo'ymasligi lozim, unutma! Millat xasta, o'g'lonlar esa tabibdurlar!»
